Blogg

,, Með þér er veturinn kertaljós, koss og stök rós.” segir í ástarljóðinu Með þér eftir Bubba Morthens. Það er fátt eins rómantískt og að fá rauðar rósir að gjöf. Þær eru hluti af náttúrunni, tákna ástina sjálfa og geta læknað hjartasár. Rósir eru eitt elsta tákn ástarinnar og hefur fegurð þeirra verið dásömuð í gegnum tíðina, enda eru þær taldar öðrum blómum fremri.  En hvers vegna?

Rósir hafa vaxið villtar í náttúrunni í um 35 milljónir ára og til eru fjölmargar tegundir og afbrigði af þeim. Þessi fallegu blóm hafa fylgt mannkyninu frá upphafi en ekki er vitað með vissu hvenær menn fóru að tengja saman ást og rósir. Elstu heimildirnar eru frá því um 1600 fyrir Krist.

Rósir áttu alveg sérstakan sess hjá Rómverjum en sagan segir að ríkir Rómverjar hafi notað rósablöð til að skreyta rúm sín áður en þeir nutu ásta. Það gerðu þeir til að útbúa mjúkan og ilmandi flöt til að elskast á. Að veltast um í rósablöðum voru mikil hlunnindi því rósir í Rómarveldi blómguðust eingöngu í skamman tíma snemma sumars og tækifærin til ilmandi athafna fá.  Þegar hin sýrlenska Damaskus rós var uppgötvuð og flutt til Rómar varð mikil bylting. Damaskus rósin blómstraði bæði vor og haust sem gerði Rómverjum kleift að njóta ásta á rósabeði tvisvar á ári. Rósirnar þóttu mjög dýrmætar og eingöngu á færi hástéttarinnar að leyfa sér slíkan munað.

Það kemur ekki á óvart að rósir hafi verið tileinkaðar gyðjum ástar og frjósemi, þeim Afródítu í grískum fræðum og Venus í þeim rómversku. Rósir táknuðu reyndar bæði ástir og leyndarmál. Veggir og loft húsa voru gjarnan skreytt með rósum til að minna á að það sem færi fram innan þessara veggja ætti ekki að fara lengra. Þaðan er máltækið ,,að tala undir rós” líklega komið og þýðir að gefa eitthvað í skyn.

Tenging ástarinnar við rauðar rósir hefur lifað í gegnum aldirnar og er að finna skírskotun í þær í flestum menningum. Rauðar rósir birtast í mörgum myndum í listasögu mannkynsins hvort sem það er á veggmyndum frá 1600 fyrir Krist eða í leikritum Shakespears. Í frönskum ljóðum á miðöldum fóru rósir að tákna kynhvöt kvenna og lifði sú táknmynd inn í bókmenntir endurreisnarinnar.

Merking rósa eins og hún birtist í dag á hins vegar rætur sínar að rekja til viktoríutímabilsins. Á þeim tíma þótti ekki við hæfi að hafa orð á tilfinningum sínum og því voru blóm ein leið til að tjá sig án þess þó að segja neitt. Því varð fólk mjög upptekið af merkingu blóma þar sem að hver litur fékk sína merkingu. Rauður fyrir ástina og gulur fyrir vináttu eru þekkt dæmi. Þessi hefði hefur haldist til dagsins í dag þar sem að fátt þykir rómantískara en að gefa þeim sem maður elskar rauðar rósir. Rósin er tákn þess að elska og að vera elskaður.

Jólin eru tími hefða. Tíminn þar sem margir rifja upp gamlar minningar og njóta þess að vera saman. Sumir skapa sínar eigin hefðir á meðan aðrir halda fast í gamla siði sem sumir hverjir eru aldagamlir. Sígrænar jurtir og aðrar plöntur hafa lengi verið órjúfanlegur hluti af jólahátíðinni. Margar þeirra eiga sér langa sögu sem rekja má aftur til vetrarsólstöðuhátíðar heiðinna manna. Þetta eru sígrænar plöntur á borð við greni og mistiltein. Aðrar vinsælar jólajurtir eiga sér styttri sögu sem hátíðarblóm en njóta samt mikilla vinsælda og má þar nefna jólastjörnu sem dæmi.

Hér er að finna skemmtilega fróðleiksmola um nokkrar jurtir og jólahefðirnar í kringum þær.

Mynd: Jez Timms á Unsplash

Greni og jólatré
Það er fátt jólalegra en ilmur af greni enda er það notað í margskonar jólaskreytingar. Þessi sígræna planta hefur lengi verið höfð í miklum metum, sérstaklega á norðurslóðum enda eru barrnálarnar enn fagurgrænar á þessum árstíma.

Sígrænar plöntur eins og greni voru til að mynda lengi notaðar til að fagna vetrarsólstöðum og hækkandi sól. Þær voru tákn frjósemi í hugum manna sem trúðu því að þær gætu stuðlað að góðri uppskeru á komandi sumri. Þá var einnig sú trú bundin við greni að oddhvassar barrnálarnar gætu haldið illum vættum í skefjum. Grenigreinar voru því lagðar við innganga að húsakynnum, notaðar við útfarir og lagðar á leiði.

Notkun á greni til skreytinga á þessum árstíma er því upprunalega heiðinn siður sem seinna var tekinn upp sem kristinn siður í kringum árið 750. Þessi siður færðist síðan um Evrópu og varð algengara að nota grenitré á jólum. Til að byrja með voru þetta rengluleg tré sem ekki voru skreytt. Það var ekki fyrr en uppúr 1600 sem fólk fór að skreyta jólatré. Sá siður byrjaði hjá aðlinum í Þýskalandi og Austurríki þar sem jólatréin voru skreytt með glerkúlum, kertum og borðum.

Siðurinn að skreyta jólatré færðist síðan um Evrópu en ætla má að hann hafi fyrst komið til Íslands í kringum 1850. Þá var jólatré aðallega að finna hjá dönskum fjölskyldum en íslenskar fjölskyldur létu sér nægja að smíða sín eigin og skreyta síðan með lyngi og eini. Það var ekki fyrr en uppúr miðri síðustu öld sem lifandi jólatré fóru að vera vinsæl á Íslandi og nú er vandfundið það heimili sem ekki setur upp að minnsta kosti eitt lítið jólatré um jólin.

Mistilteinn
Mistilteinn er sígræn jurt sem er hluti af jólahefðum margra landa. Það er ekki mikil hefð fyrir mistilteini á Íslandi enda vex plantan ekki svona norðarlega. Við könnumst þó flest við jurtina sem kemur við sögu í jólalögum, bókum og kvikmyndum.

Mistilteinn hefur græn lauf en hvít ber og vex villt í Norður-Ameríku, Bretlandi og ýmsum Evrópulöndum. Þar hefur jurtin lengi verið hluti af jólahefðum. Mistilteinn er engu að síður mikill örlagavaldur í norrænni goðafræði því það var ör úr mistilteini sem varð Baldri að bana.

Þegar Baldur fór að dreyma fyrir dauðanum ákvað móðir hans, Frigg, að biðja alla hluti heims, plöntur, menn og dýr að sverja þess eið að meiða ekki Baldur. Allir sóru eiðinn, nema mistilteinninn, þar sem Frigg bað hann ekki um það. Þegar Loki komst að þessu sá hann sér leik á borði og útbjó ör úr mistilteininum.

Það fór svo að þessi ör varð banamein Baldurs enda var mistilteinn það eina sem gat meitt hann. Frigg harmaði son sinn svo mjög að hún grét viðstöðulaust. Tár hennar féllu á mistilteininn og urðu að þeim hvítu berjum sem nú prýða jurtina.

Tár hennar og ást urðu síðan einnig til þess að Baldur lifnaði við og þannig sigraði ástin dauðann. Sökum þakklætis lýsti Frigg því yfir að mistilteinn yrði jurt friðar og væntumþykju. Það þykir því við hæfi að minnast ástarinnar undir mistilteini í kringum jólahátíðirnar.

Siðurinn er þannig að eftir að mistilteinnin hefur verið hengdur upp þá má kyssa þann sem gengur undir hann. Fyrir hvern koss skal taka eitt hvítt ber af mistilteininum. Þegar berin eru búin þá eru kossarnir það einnig.

Mynd: Annie Spratt á Unsplash

Jólastjarnan

Jólastjarna er vinsælasta jólablómið á Íslandi enda með falleg rauð og græn blöð. Jurtin á uppruna sinn að rekja til Mexíkó og vex þar sem runni sem getur náð allt að 4 metra hæð. Astekar notuðu jólastjörnu við helgiathafnir hjá sér og rauðu laufin voru notuð til litunnar.

Jólastjarnan barst til Norður-Ameríku í kringum 1830 yfir landamærin við Mexíkó. Skömmu síðar barst hún til Evrópu. Árið 1920 tókst bandarískum jólastjörnuunnanda að útbúa dvergafbrigði af jólastjörnu sem hægt var að rækta í potti. Hann markaðssetti síðan plöntuna og tengdi rauða litinn við jólin, enda er þessi árstími blómgunartími hennar.

Jólastjarnan naut strax mikilla vinsælda og fljótlega fór að verða til siðs að nota jurtina sem jólaskreytingu. Jólastjarnan hefur verið ræktuð á Íslandi síðan um 1960 og er núna eitt allra vinsælasta jólablómið á Íslandi.

Höfundur: Dr. Sandra Mjöll Jónsdóttir-Buch

Þegar kólnar úti þá er algengt að fólk fái frunsu. Það er bæði hvimleitt og óþægilegt en gengur oftast yfir á nokkrum dögum. En hvað er hægt að gera til að losna hratt við frunsur og hvað er frunsa?

Mynd: Luka Davitadze á Unsplash

Hvað eru frunsur?

Frunsur eru blöðrur og sár sem koma oftast fram í kringum munn og geta valdið miklum óþægindum. Svæðið í kringum frunsurnar og varirnar getur bólgnað upp sem gerir svæðið áberandi og aumt. Frunsur eru orsakaðar af veiru sem heitir herpes simplex (HSV-1) en einstaklingar sem smitast af þessari veiru bera hana alla tíð. Þegar herpes veiran liggur í dvala í líkamanum myndast engar frunsur. Þær koma hinsvegar fram þegar veiran virkjast og fer að valda sýkingu. Frunsan er því birtingarmynd virkrar herpes sýkingar.

Margir finna sting eða seyðing í vörum þegar frunsur fara að myndast. Þá er æskilegt að hefja strax meðferð með frunsukremi eins og t.d. Liljeria til að hemja frunsuna. Þegar frunsan ágerist myndast vökvafyllt blaðra sem síðan rofnar og verður sár. Hrúður myndast yfir sárið sem dettur síðan af þegar sárið grær. Þetta ferli tekur oftast 7 til 10 daga og á þeim tíma geta komið fram margar frunsur.

Frunsur eru mjög algengar en samkvæmt Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni (WHO) eru 67% fólks undir 50 ára sýkt af herpes veirunni. Frunsur eru yfirleitt ekki hættulegar og valda oftast ekki miklum veikindum. Þær geta þó gert það í sumum tilvikum, sérstaklega ef sýkingin berst í augu eða miðtaugakerfi.

Það er misjafnt milli fólks hve oft það fær frunsur en ýmsir þættir geta aukið líkurnar á frunsum eins og til dæmis streita, kuldi, kvef, hiti, ofnæmi, sólbruni og tíðablæðingar.

Hvernig smitast frunsur?

Herpes veiran sem veldur frunsum smitast fyrst og fremst með munnvatni t.d. með kossum. Fólk með frunsu er smitandi og ætti því ekki að deila drykkjarílátum, handklæðum, varasölvum og slíku með öðrum. Þá er líka mikilvægt að manneskja með frunsu passi vel uppá handþvott og sé ekki að fikta í frunsunni til að draga úr smiti. Frunsur geta smitast á kynfæri, komist munnvatn í snertingu við það svæði. Það er því mikilvægt að sýna aðgát og geyma allt kossaflens þar til frunsurnar gróa.

Hvað er til ráða?
Það er ýmislegt hægt að gera til að vinna bug á frunsum. Hér eru nokkur ráð frá bandarísku húðlæknasamtökunum:

1. Nota frunskukrem
   Stingur eða seyðingur í vörum er oft fyrsta vísbendingin um að frunsa sé á leiðinni. Þá er mikilvægt að grípa fljótt inn í og bera á frunsukrem eins og Liljeria eða veirudrepandi lyf til að hemja frunsuna.
2. Kæla
   Það er gott að kæla svæðið nokkrum sinnum á dag með köldum þvottapoka eða kremi. Kuldinn dregur úr roða og óþægindum.
3. Verkjastilla
   Ef óþægindi eru mikil þá má íhuga að taka væg verkjalyf.
4. Skýla
   Það er mikilvægt að vera ekki að nudda eða fikta í frunsunum. Það getur gert þær verri og eykur líkur á smiti. Hægt er að bera krem á frunsurnar sem mynda varnarhjúp eða nota frunsuplástra.
5. Forðast sterkan og súran mat
   Mikið kryddaður matur og súr matvæli eins og appelsínur geta ert svæðið og aukið óþægindi. Það er æskilegt að forðast slíkan mat á meðan frunsan gengur yfir.

Um Liljeria

Liljeria frá Florealis er einstakt frunsukrem sem kælir, dregur úr óþægindum, skýlir og græðir. Liljeria má nota allan tímann á meðan frunsurnar ganga yfir. Liljeria kremið myndar virkan varnarhjúp sem kemur í veg fyrir að sýkingin dreifi sér, dregur úr einkennum (bruna og sviða) og gefur húðinni tækifæri til að gróa hraðar. Virka efnið í Liljeria er TIAB sem er örveruhemjandi og myndar varnarhimnu yfir sýkta svæðið. Auk þess inniheldur kremið Aloe Vera og hýalúrónsýru sem veita raka og styðja við gróanda. Liljeria er CE merkt lækningavara.

Liljeria fæst í öllum apótekum og netverslun Lyfju.

Heimildir

American Academy of Dermatology. (2015). Dermatologists share tips for treating cold sores. Sótt þann 11. desember 2018

Mayo Clinic. (2018). Cold sores. Sótt þann 11. desember 2018

NHS (2017). Cold sores. Sótt þann 11. desember 2018

WebMd. What are cold sores? Sótt þann 11. desember 2018.

World Health Organization. (2017). Herpes simplex virus. Sótt þann 11. desember 2018

• Góður svefn er forsenda líkamlegrar og andlegrar vellíðunar
• Flestir sofa of lítið
• Óreglulegur svefn truflar líkamsklukkuna
• Æskilegur svefn er 7-9 klst fyrir fullorðna
• Of mikill svefn er líka óæskilegur

Höfundur:  Dr. Erla Björnsdóttir, sálfræðingur og doktor í líf- og læknavísindum

Tengdar vörur frá Florealis: Sefitude

Öll höfum við heyrt sögur af frægum stjórnmálamönnum, athafnafólki og meintum snillingum sem segjast einungis þurfa að sofa í örfáar klukkustundir á sólarhring. Margaret Thatcher, fyrrverandi forsætisráðherra Breta, sagðist til dæmis aldrei sofa meira en í fjórar klukkustundir á sólarhring. Napoleon Bonaparte og Winston Churchill voru einnig þekktir fyrir að sofa mun minna en meðalmaðurinn.

Því miður hafa frægðarsögur sem þessar orðið til þess að stundum er litið á lítinn svefn sem hálfgerða dyggð og nokkuð algengt er að fólk stæri sig af því hve lítið það þurfi að sofa. Mikilvægt er að vita að flestir þurfa lengri svefn en þessar sögur segja til um.

Staðreyndin er sú að margir sofa minna en þeir raunverulega þurfa á að halda og undanfarna áratugi hefur meðalsvefntími manna styst. Þessi þróun er síður en svo jákvæð, þar sem nægur svefn er ein af grunnforsendum andlegrar og líkamlegrar vellíðunar.

(Mynd: Kinga Cichewicz on Unsplash)

Hvað hefur áhrif á svefnþörf okkar?

Svefnþörf einstaklinga er breytileg, sumir eru úthvíldir eftir sex tíma svefn en aðrir þurfa að sofa í níu klukkustundir til þess að vera í sínu besta formi. Í hröðu nútímasamfélagi sofa margir of lítið og sumir telja sig jafnvel ekki hafa tíma til þess að sofa í átta klukkustundir á sólarhring.

Nokkuð algengt er að sofa frekar minna  á virkum dögum en bæta sér það upp um helgar. Slíkt mynstur er ekki æskilegt og getur haft slæm áhrif ef litið er til lengri tíma. Við erum með innbyggða líkamsklukku sem stýrir því hvenær best er að sofna á kvöldin og vakna á morgnana.

Öll óregla á svefntíma hefur truflandi áhrif á líkamsklukkuna og með því að spara við okkur svefn á virkum dögum en sofa út um helgar ruglum við hið náttúrulega svefn- og vökukerfi líkamans.

Rannsóknir sem gerðar hafa verið á svefnlengd sýna flestar að um sjö-níu klukkustunda svefn sé æskilegastur fyrir fullorðna. Ef við sofum of lítið að staðaldri erum við að skerða lífsgæði okkar og auka líkur á ýmsum líkamlegum og geðrænum sjúkdómum og hreinlega hafa áhrif á lífslíkur okkar. Um það var fjallað í fyrri grein sem lesa má hér. Þó svo að það geti verið slæmt að sofa of lítið hafa rannsóknir sýnt fram á að of mikill svefn getur einnig verið skaðlegur.

Ástæður fyrir skaðsemi of mikil svefns eru ekki eins vel þekktar og þegar kemur að svefnskorti. Það þekkja þó margir þá tilfinningu að vakna þungir og orkulitlir eftir langan svefn. Ljóst er að þættir eins og þunglyndi og hreyfingarleysi geta leitt af sér of langan svefn og þannig stuðlað að lakari heilsu og lífsgæðum.

Ýmsir þættir geta haft áhrif á svefnþörf okkar. Fyrst ber að nefna aldur en svefnþörfin breytist töluvert yfir ævina eins og sjá má á þessari mynd.

(Mynd frá National Sleep Foundation)

Ungbörn þurfa til dæmis að sofa meiri hluta sólarhrings en flestum fullorðnum nægja 7–9 klukkustundir. Það má þó einnig sjá á myndinni að töluverður breytileiki er innan hópa og því eru margir aðrir þættir sem hafa áhrif á svefnþörf utan aldurs.  Lífstíll okkar, fjölskyldumynstur og félagslegar aðstæður geta til að mynda einnig haft áhrif á svefnþörf okkar.

Langvinnir sjúkdómar (bæði líkamlegir og andlegir) sem og tímabundin veikindi hafa gjarnan áhrif á svefnþörf. Sumum sjúkdómum fylgir aukin svefnþörf en aðrir hafa í för með sér að sjúklingar sofa minna en þeir eru vanir.

Þó svo að svefnþörf sé einstaklingsbundin eru áhrifi þess að missa svefn einstaka nótt svipuð hjá flestum. Orkuleysi, syfja og einbeitingaskortur gera fljótt vart við sig eftir skertan nætursvefn. Börn sýna þó gjarnan önnur merki syfju en fullorðnir og hjá þeim er eirðarleysi og pirringur meira áberandi.

Ef fólk sefur hins vegar of lítið að staðaldri getur verið erfitt að gera sér grein fyrir áhrifum svefnskorts á daglegt líf. Ástæðan er sú að einkennin eru ekki alltaf augljós og flest allir sem sofa of lítið mæta til vinnu og sinna daglegum skyldum á viðunandi hátt. Þá er orkuleysi, pirringur og lakari einbeiting jafnvel orðið að „eðlilegu“ ástandi sem fólk tengir ekki endilega við of lítinn svefn.

Einnig er algengt að nota örvandi efni eins og koffín til þess að finna síður fyrir afleiðingum svefnskorts. Þó svo að fólk nái að komast í gegnum daginn og sinna sínum verkefnum getur þessi svefnskortur haft neikvæðar afleiðingar á heilsu, líðan og lífsgæði.

Við sofum ekki nóg

Hraðinn í nútíma samfélagi og stöðugt áreiti frá umhverfinu veldur því að stór hluti fólks sefur of lítið. Samkvæmt rannsóknum á svefnvenjum Íslendinga eru margir sem fá of lítinn svefn og íslenskir unglingar eru flestir vansvefta. Þetta er ákveðið áhyggjuefni og mikilvægt er að huga að lífstílsþáttum sem hafa slæm áhrif á svefn. Má þar sem dæmi nefna neysluvenjur og þá sérstaklega neyslu koffíns, sykurs, áfengis og annara vímuefna, streitu, hreyfingarleysi og mikla notkun snjalltækja.

Mikilvægt er að skoða alla þessi þætti ef einstaklingar eru ekki að fá nægan nætursvefn og gera þá viðeigandi breytingar á lífsstíl.

Heimildir:

Ferrara, Michele og Luigi De Gennaro. „How much sleep do we need?“. Sleep medicine reviews 5.2 (2001): 155−179.

Ferrie, J.E., o.fl. „A prospective study of change in sleep duration; associations with mortality in the whitehall II cohort“. Sleep 30.12 (2007): 1659−1666.

Gallicchio, Lisa og Bindu Kalesan. „Sleep duration and mortality: a systematic review and meta‐analysis“. Journal of sleep research 18.2 (2009): 148−158.

Gangwisch, James E., o.fl. „Inadequate sleep as a risk factor for obesity: analyses of the NHANES I“. Sleep 28.10 (2005): 1289.

Hasler, Gregor, o.fl. „The association between short sleep duration and obesity in young adults: a 13-year prospective study“. Sleep 27.4 (2004): 661−666.

Rognvaldsdottir, V., Gudmundsdottir, S. L., Brychta, R. J., Hrafnkelsdottir, S. M., Gestsdottir, S., Arngrimsson, S. A., … & Johannsson, E. (2017). Sleep deficiency on school days in Icelandic youth, as assessed by wrist accelerometry. Sleep medicine, 33, 103-108.

Tengdar greinar

5 staðreyndir um svefn, heilsu og hamingju

Hvernig hefur svefn áhrif á líkamlega og geðræna heilsu?

Tengdar vörur frá Florealis

Sefitude við kvíða og svefnvandamálum

Dr. Elsa S. Halldórsdóttir þróunarstjóri spjallaði við Sigmund Erni Rúnarsson í þættinum 21 á Hringbraut um sögu og eiginleika jurtalyfja. Fróðlegt og áhugavert viðtal:

Höfundur: Dr. Erla Björnsdóttir, sálfræðingur og doktor í líf- og læknavísindum

Í hnotskurn:

• Svefn tengist bæði líkamlegri og andlegri heilsu
• Svefnleysi eykur líkur á langvinnum sjúkdómum og ofþyngd
• Svefnskortur hefur bein áhrif á hungurhormón og bólguefni í blóði
• Streita er helsta ástæða svefnleysis
• Kvíði og svefnleysi mynda vítahring sem er mikilvægt að rjúfa

Við sofum um þriðjung ævinnar. Nægur svefn hefur jákvæð áhrif á líðan okkar og svefn  er nátengdur bæði líkamlegri og andlegri heilsu. Tengsl svefns við heilsu geta þó verið flókin þar sem oft getur verið erfitt að átta sig á orsök og afleiðingu.

Fólk sem er heilbrigt á líkama og sál sefur oftast vel. Líkamleg og geðræn vandamál hafa hinsvegar oft neikvæð áhrif á svefninn, sérstaklega ef um langvinnan heilsubrest, kvíða eða verki er að ræða. Slíkt getur leitt til svefnvandamála sem síðan hafa neikvæð áhrif á heilsuna þannig að vítahringur skapast.

Með því að bæta svefn má því oft auka lífsgæði og bæta heilsu hjá þeim sem glíma við líkamleg og andleg vandamál.

Langvarandi svefnleysi eykur líkur á ofþyngd

Svefnskortur hefur gjarnan þau áhrif að fólk sækir í auknum mæli í óhollari og orkuríkari mat. Við svefnskort verður brenglun á framleiðslu hungurhormónanna leptíns og ghrelins.

Leptín er hormón sem vinnur gegn matarlyst með því að senda heilanum þau skilaboð að hann sé orðinn saddur. Skertur svefn dregur úr magni leptíns í blóðinu og eykur þannig matarlyst. Grehlin er annað hormón sem hefur þau áhrif að matarlyst eykst og hjá vansvefta fólki má sjá aukið magn grehlins í blóðinu.

Þannig borðum við meira og oft óhollari fæðu þegar við erum illa sofin. Svefnleysi veldur því einnig að fólk upplifir gjarnan orkuleysi sem gerir það að verkum að það er ólíklegra til að hreyfa sig. Þessir þættir skýra hið sterka samband sem fjölmargar rannsóknir hafa sýnt fram á milli langvarandi svefnskorts og ofþyngdar.

Lítill svefn eykur líkur á langvinnum sjúkdómum

Skertur  nætursvefn eykur magn bólguefna í líkamanum. Þessi efni eru í raun eðlileg svörun líkamans við skaða á borð við sýkingar og meiðsl. Þessi efni valda bólgum og eru fyrstu varnarviðbrögð líkamans. Ef þessi efni eru stöðugt til staðar þá getur myndast viðvarandi bólga í líkamanum sem veldur skaða með tímanum og eykur hættu á langvinnum sjúkdómum.

Þegar fólk missir svefn heila nótt eða sefur skemur en fjórar klukkustundir fara bólguefni (t.d C-reactive protein (CRP) og interleukin-6 (IL-6)) að aukast í blóðinu. Þessa aukningu má sjá jafnvel eftir einungis eina nótt af skertum svefni.

Of mikill svefn getur þó einnig aukið líkur á bólguviðbrögðum og það er því hinn gullni meðalvegur sem er bestur þegar kemur að svefninum en flestir fullorðnir þurfa að sofa í 7-9 klukkustundir á sólarhring.

Þar fyrir utan getur skertur svefn einnig haft  áhrif á sykurbúskap líkamans og valdið sykursýki og háþrýstingi, ásamt því að auka líkur á hjarta- og æðasjúkdómum. Sársaukaþröskuldur okkar lækkar þegar við erum illa sofin og við verðum því næmari fyrir sársauka. Verkjavandamál geta því versnað við svefnleysi.

Svefn og streita

Langvarandi streita er ein algengasta orsök svefnleysis. Skertur svefn hefur áhrif á tilfinningastjórnun og getur aukið bæði kvíða og depurð. Margir kannast við það hvernig þráðurinn er styttri og tilfinningastjórnun í meira ójafnvægi, jafnvel eftir aðeins eina svefnlausa nótt.

Við langvarandi svefnskort verða þessi áhrif varanlegri og því eru sterk tengsl á milli skertrar geðheilsu og svefnvandamála. Truflanir á svefni eru til dæmis meðal fyrstu einkenna ýmissa geðraskana, þar á meðal þunglyndis, kvíða, geðhvarfasýki og geðklofa.

Svefnvandamál samfara geðröskunum felast yfirleitt í svefnleysi (erfiðleikum við að sofna og halda sér sofandi), ásamt truflunum á draum- og djúpsvefni.

Samband svefns og kvíða

Einstaklingar sem þjást af kvíða eiga oftast erfitt með að sofna á kvöldin og vakna oftar á nóttunni. Þar að auki getur djúpsvefn minnkað. Þegar við erum að glíma við kvíða er varnarkerfi líkamans í fullri virkni, hjartað slær ört, öndun er grunn og blóðið er fullt af streituhormónum.

Við þessar aðstæður geta fæstir sofnað og ef við náum að sofna er samt eins og viðbragðskerfið sé á vakt og við leyfum okkur ekki að slaka á öllum skilningarvitum og falla í djúpan svefn. Þannig getur kvíði orsakað svefnleysi. Flestir kannast við að eiga erfiðara með að takast á við dagleg verkefni eftir svefnlausa nótt.

Fólk sem er illa sofið er gjarnan í tilfinningalegu ójafnvægi. Þráðurinn er stuttur og léttvægir atburðir geta komið fólki úr jafnvægi og valdið kvíða og pirringi. Þannig getur langvarandi svefnskortur ýtt undir kvíða og oft verður ástandið að hálfgerðum vítahring þar sem kvíðinn veldur svefnleysi sem magnar svo upp kvíðann enn frekar.

Afar sjaldgæft er að fólk glími við langvarandi svefnleysi án þess að upplifa streitu. Þess vegna er mikilvægt að vinna alltaf með kvíða þegar svefnleysi er meðhöndlað og að sama skapi þarf ávallt að hafa svefninn í huga þegar unnið er með kvíða. Þó að þessir þættir hafi mikil áhrif hvor á annan þarf að vinna með þá báða samhliða því lækning á öðrum vandanum læknar ekki endilega hinn.

Sefitude frá Florealis er lyf til að meðhöndla vægan kvíða og svefnvanda. Lyfið fæst í lausasölu í næsta apóteki.

Heimildir

Alvaro, Pasquale K., Rachel M. Roberts og Jodie K. Harris. „A systematic review assessing bidirectionality between sleep disturbances, anxiety, and depression“. Sleep 36.7 (2013): 1059−1068.

Cappuccio, Francesco P., o.fl. „Meta-analysis of short sleep duration and obesity in children and adults“. Sleep 31.5 (2008): 619.

Gangwisch, James E., o.fl. „Inadequate sleep as a risk factor for obesity: analyses of the NHANES I“. Sleep 28.10 (2005): 1289.

Hasler, Gregor, o.fl. „The association between short sleep duration and obesity in young adults: a 13-year prospective study“. Sleep 27.4 (2004): 661−666.

Moldofsky, Harvey. „Sleep and pain“. Sleep medicine reviews 5.5 (2001): 385−396.

Simpson, N., & Dinges, D. F. (2007). Sleep and inflammation. Nutrition reviews, 65, S244-S252.

Sutton, E. L. (2014). Psychiatric disorders and sleep issues. Medical Clinics, 98(5), 1123-1143.

Tengdar greinar

5 staðreyndir um svefn, heilsu og hamingju

Hversu mikið þurfum við að sofa og hvers vegna?

Tengdar vörur frá Florealis

Sefitude  við kvíða og svefnvanda

Í nokkurn tíma hefur Íslendingum verið tíðrætt um vanda heilbrigðiskerfisins og í hverri viku má finna fréttir af óánægðum notendum jafnt sem heilbrigðisstarfsmönnum. Rætt er um mönnunarvanda, skort á fjármagni, mikið álag á mörgum stofnunum og langan biðtíma. Umræðan hefur því miður verið á frekar neikvæðum nótum.

Í heilbrigðiskerfi sem er undir miklu álagi geta vægari sjúkdómar og einkenni fengið minni athygli en ella. Ef hægt er að hefja meðhöndlun fyrr er oft hægt að koma í veg fyrir að sjúkdómar vindi upp á sig og verði að alvarlegum sjúkdómum. Jurtalyf geta skipað mikilvægan sess þegar um vægari sjúkdóma er að ræða, sér í lagi þar sem algengi vægra sjúkdóma er að aukast og fólk leitar í enn meira mæli til sjálfsmeðhöndlunar.

Það er mikilvægt að halda á lofti jákvæðri þróun og benda á nýjar leiðir til að viðhalda heilbrigði. Eitt skref í þá átt var tekið árið 2011 þegar Evrópska lyfjamálastofnunin innleiddi nýja reglugerð sem gerði lyfjafyrirtækjum kleift að skrá jurtalyf eftir sambærilegum leiðum og önnur lyf.

Fólk hefur notað jurtir og náttúruna til lækninga frá árdögum og er augljóst að jurtir innihalda virk efni sem vinna gegn fjölbreyttum einkennum og sjúkdómum. Jurtalyf brúa það stóra bil sem hefur verið á milli hefðbundinna lyfja og fjölda náttúruvara (þ.e. fæðubótarefna) sem eru á markaði. Jurtalyf veita meðhöndlun við vægari sjúkdómum og hafa vægari aukaverkanir en hefðbundin lyf. Þessi lyf geta skipt sköpum þegar kemur að því að draga úr notkun lyfja sem hafa óæskileg áhrif til lengri tíma, svo sem sýklalyfja og ávanabindandi svefn- og róandi lyfja svo dæmi séu tekin.

Jákvæð þróun hefur átt sér stað undanfarin ár þar sem fólk er meðvitaðara um hvað það er að taka inn, sem er mjög mikilvægt í meðhöndlun sjúkdóma eða sjúkdómseinkenna. Það er mikilvægt er að þekkja muninn á náttúruvörum annars vegar (fæðubótarefnum) og jurtalyfjum hins vegar þar sem mikill munur er á verkun og gæðum.

Jurtalyf eru mikilvægur þáttur heilbrigðiskerfisins, þau beisla eiginleika náttúrunnar til að bæta heilsu og líðan fólks. Jurtalyf eru viðurkennd lyf, með þeim er hægt að hefja meðhöndlun áður en ástandið þróast yfir í alvarlegri sjúkdóma og hægt er að draga úr notkun lyfja sem hafa alvarlegri aukaverkanir.

Aðeins þrjú jurtalyf hafa hlotið skráningu hér á landi (í september 2018) sem þýðir að allar aðrar náttúruvörur á markaði flokkast sem fæðubótarefni eða snyrtivörur. Fleiri jurtalyf munu bætast í þennan hóp á næstu misserum sem hjálpa fólki að takast á við væga sjúkdóma og bæta lífsgæði sín.  

Eftir samfarir finna sumar konur fyrir óþægindum á kynfærum og í leggöngum.  Ástæðan getur tengst sæðisvökva sem liggur að þessum svæðum eftir samfarir og veldur kláða og sviða.

Eðlilegt sýrustig í leggöngum er 3,8-4,2 en sýrustig sæðisvökva er 7,2-8,0. Þessi sýrustigsmunur gæti verið skýring á þeim óþægindum sem sumar konur finna fyrir stuttu eftir samfarir og er mun líklegri skýring en að um ofnæmi fyrir sæði sé að ræða eins og stundum er talið.

Sæðisvökvinn getur valdið brenglun á sýrustigi legganganna hjá sumum konum og valdið ójafnvægi í bakteríuflórunni.  Það getur leitt til ítrekaðra meðferða, jafnvel með sýklalyfjum, sem getur dregið úr áhuga á að stunda samfarir til að þurfa ekki enn einn sýklalyfjakúrinn.

Hvað er til ráða?

Ráðlegt er að skola burtu sæðisvökvann af húðinni fljótlega eftir samfarirnar.

Aldrei á að skola upp í leggöng, það veldur einungis skaða og verri einkennum!

Til að koma í veg fyrir ójafnvægi í bakteríuflóru er hægt að nota í leggöng vörur sem stuðla að réttu sýrustigi eftir samfarir. Þannig er mögulegt að stytta tímann sem kláðinn varir.

Hægt er að setja túrtappa upp í leggögn strax að loknum samförum og láta hann liggja í nokkrar mínútur til að losna við sæðisvökvann. Að því loknu má setja upp hylki eða töflur sem stuðla að bættu flórujafnvægi.

Einnig er hægt að nota smokk svo sæðisvökvinn fari ekki í leggöngin ef ekkert annað virkar.

Eftir skolun er gott að bera á krem sem verndar húðina fyrir sæðisvökva sem getur skilað sér út síðar og þannig komið í veg fyrir mögulega ertingu á þessu svæði dagana á eftir.  Krem sem ætluð eru fyrir bleyjubörn virka oft mjög vel því þau mynda eins og hjúp sem hrindir frá sér og valda ekki sviða þó húðin sé viðkvæm.

Höfundur: Aðalbjörg Björgvinsdóttir, fæðinga- og kvensjúkdómalæknir

Tengdar greinar

Kláði í leggöngum og á klofsvæði og hvað er til ráða?

Má nota sápu á kynfærasvæðið?

Tengdar vörur frá Florealis

Í Grimms-ævintýrum er fræg sagan af stúlkunni Garðabrúðu sem hlaut þau grimmilegu örlög að vera gefin af foreldrum sínum grimmri norn sem lokaði hana inni í háum turni þar sem hún fékk ekki að hitta neinn. Móðir stúlkunnar var svo sólgin í jurtina garðabrúðu á meðgöngunni að hún sendi föðurinn í garð nornarinnar til að sækja knippi. Hann var staðinn að verki og lofaði norninni að hún mætti eiga ófædda barnið ef hann bara mætti taka svolítið af garðabrúðu handa konu sinni. Það hefur sennilega verið dýrasta verð í sögunni fyrir lækningajurtir.

Garðabrúða er fáanleg á Íslandi  undir heitinu Sefitude en það er viðurkennt jurtalyf unnið úr rót garðabrúðu og er ætlað til að draga úr vægum kvíða og svefntruflunum. Lyfið er fáanlegt án lyfseðils í öllum helstu apótekum og er mikið notað af fólki sem á erfitt með svefn.

Klínískar rannsóknir

Áhrif garðabrúðu á svefnraskanir og svefnmynstur hafa verið töluvert rannsökuð. Erfitt er að túlka með afgerandi hætti niðurstöður rannsóknanna því þær hafa notað mismunandi lyfjablöndur og skammtastærðir auk þess sem sumar þeirra nota heilbrigða einstaklinga en aðrar fólk með svefnraskanir. Þó hafa flestar rannsóknirnar sýnt fram á róandi áhrif lyfjablöndu með virkum efnum garðabrúðu þegar hún er borin saman við lyfleysu (placebo). Eiga þær niðurstöður bæði við huglægt mat einstaklinga og hlutlægar mælingar á svefnmynstrum.

Heimildir:

Pharmaceutical Press Editorial Team. 2013. Herbal Medicines, 4th Edition. Pharmaceutical Press, London, UK

Lyfjaforskrift Evrópsku lyfjamálastofnunarinnar

Matsskýrsla Evrópsku lyfjamálastofnunarinnar

Tengdar vörur

Sefitude – við kvíða og svefntruflunum

Höfundur: Aðalbjörg Björgvinsdóttir, fæðinga- og kvensjúkdómalæknir

Algengt er að konur noti ekki sápu á kynfærasvæði. Mikið er um auglýsingar að nota eigi sápu með réttu sýrustigi eða að svæðið þoli ekki sápur. Þessi áróður verður til þess að konur nota einungis vatn við þvotta á kynfærasvæðinu.

Töluvert mæðir á kynfærasvæðinu. Blóð og útferð liggur oft í dömubindum og jafnvel þvag ef einhver þvagleki er til staðar. Húðin verður fyrir nuddi við samfarir og getur því verið viðkvæm og aum fyrst á eftir ásamt því að sæðisvökvi liggur að svæðinu. Raki og sviti getur haldist á svæðinu einkum ef miklar húðfellingar eru til staðar.  Allt þetta veldur því að kynfærasvæðið er ekki almennilega þurrt stóran hluta sólarhringsins.

Slíkt áreiti er líklegasta orsökin fyrir óþægindum á þessu líkamssvæði frekar en sápunotkun. Húðin á ytri kynfærum kvenna er ekki svo frábrugðin annarri húð líkamans sem fólk þvær með hefðbundum sápum.  Það sama gildir um kynfærasvæði karla enda fer lítið fyrir markaðssetningu á sérhönnuðum sápum fyrir kynfæri karla.

Í einhverjum tilvikum getur vissulega verið um ofnæmi að ræða fyrir vissum húðsápum, þvottaefni undirfata eða einhverju efni í dömubindum en það er allt annað mál.

Konur geta lent í slæmum vítahring þegar þær þvo ekki kynfærasvæði með sápu og hreinsa þá ekki almennilega svæðið. Það getur síðan valdið því að húðin verður viðkvæm með tilheyrandi eymslum og óþægindum.  Við slíkt ástand getur venjuleg sápa valdið sviða og meiri óþægindum og þá er sápunni kennt um.

Konur geta notað sína vanalegu sápu og þvegið kynfærasvæðið líkt og önnur svæði líkamans. Mikilvægt er að skola sápuna vel af þar eins og annars staðar. Ég fæ oft þá spurningu hvort í lagi sé að bera sápu á allt kynfærasvæðið og er svarið við því já. Oft safnast mikil óhreinindi í fellingarnar milli skapabarmanna og gott er að þvo þau burt.

Þegar húðin verður fyrir miklu áreiti eins og á blæðingatíma, eftir samfarir eða annað sem gæti gert húðina viðkvæma má nota sömu  krem og fyrir bleyjubörn til að verja húðina fyrir frekara áreiti.

Mikilvægt er að muna að aldrei á að þvo upp í sjálf leggöngin.